Dat herdenkingstoerisme een cruciale rol speelt in het verhaal van de Westhoek, weten we. Dat Toerisme+ en Reizen naar Morgen dit ondersteunen, ook. Maar hoe houden we een verhaal relevant voor bezoekers, bewoners, ondernemers én de plek, wanneer de emotionele verbondenheid met het verstrijken van de tijd langzaam aan af lijkt te nemen? Om op deze en heel wat andere vragen te antwoorden, organiseerden Westtoer en het Reizen naar Morgen-netwerk in het voorjaar van 2024 een expertisedag in Diksmuide. Daar bundelden diverse toerismeprofessionals hun krachten in tafelgesprekken, brainstormsessies, kennisuitwisselingen, in combinatie met een bezoek aan het Museum aan de IJzer.
Uitwisselen van inzichten
“Wat ik vooral interessant vond aan de expertisedag is de passie die ons samenbrengt. Het leergierig zijn naar hoe andere mensen in de sector het aanpakken en hoe we dit kunnen toepassen op de eigen werking. Uiteindelijk willen wij allemaal varen naar dezelfde haven: het bijbrengen van een unieke ervaring die ook impactvol kan zijn. Al is die impact niet blijvend, als die even rondzweeft en een paar voelsprieten weet te porren, dan is dat al een mooi resultaat”, vertelt Charlotte Lippens, publieksmedewerker Museum aan de Ijzer.
Conclusies en tips
Aan de hand van verschillende stellingen brainstormden de deelnemers over aandachtspunten en mogelijke acties om herdenkingstoerisme in lijn met de Reizen naar Morgen-visie toekomstigbestendig uit te werken. “De ‘figuurlijk’ op tafel gelegde stellingen rond herdenkings- en herinneringstoerisme gaven aan dat een blijvende connectie bewerkstelligen met de immer evoluerende doelpublieken een werkwoord is”, vult Betty De Lanoeye, communicatieattaché bij het War Heritage Institute, daarbij aan. In wat volgt, lees je een reeks ervaringen en ideeën van de deelnemers aan de expertisedag, die jou als lezer misschien ook wel aan het denken of op weg kunnen zetten. Lees ze vooral als mogelijke denkpistes die je zelf verder richting en invulling kan geven en niet als vaststaande richtlijnen.
Stelling: Hoe kan het herdenkingstoerisme aansporen tot zelfreflectie, democratische dialoog en geëngageerd burgerschap?
De meeste deelnemers aan de gesprekken zijn het erover eens dat herdenkingstoerisme effectief kan aansporen tot zelfreflectie, democratische dialoog en geëngageerd burgerschap. Naast aandacht voor ‘les histoires de batailles’ en de technische zaken kunnen we de emotionele betrokkenheid versterken door persoonlijke verhalen te vertellen. Het is een en-en-verhaal.
Er wordt geopperd dat we meer mensen kunnen aanspreken door symboliek te gebruiken en door na te gaan hoe bepaalde verhalen worden ingezet en welke perceptie er leeft. Daarnaast kan je de geschiedenis door verschillende perspectieven bekijken en van daaruit vragen te stellen. Hoe heeft een kampoverste in Breendonk de gebeurtenissen bijvoorbeeld ervaren? Dit laat toe om de complexiteit ervan te erkennen, gelaagde verhalen te vertellen en meerdere narratieven naast elkaar te leggen. Op die manier kan je de vraagstelling ook omkeren van “Wat zou jij gedaan hebben?” naar “Wat doe je nu?”.
Het kan daarnaast de moeite lonen om te zoeken naar gemeenschappelijke rituelen die verbinding creëren in de plaats van te werken rond de rituelen van specifieke groepen. “De Britten hebben het slagveld hier lange tijd opgeëist; de Menenpoort, Tyne Cot. Het is ook hun verhaal. We zien WOI door de bril van WOII. De Duitse markt boren we niet echt aan. Naarmate de link met bepaalde doelgroepen uit het verleden verzwakt, biedt dat ook opportuniteiten om het verhaal breder te gaan vertellen omdat hier meer ruimte voor komt, bijvoorbeeld doordat er minder Britse bezoekers naar de Westhoek komen, kunnen de dominante militaire rituelen van de Commonwealth, waarin een Duitse ambassadeur krans legt bij de Menenpoort als eens soort walk of shame, misschien eens door een andere bril bekeken worden.”, luidt het bij enkele deelnemers.
Dat het ethische aspect belangrijk blijft, daar waren de participanten het over eens. Té expliciet kan de gruwel van het verleden mensen afschrikken, maar anderzijds spreekt de oorlog voor zichzelf. Bij schoolbezoeken kunnen leerkrachten een belangrijke rol spelen om de verhalen te kaderen. Als het gaat over ethiek, dan moet we ons daarenboven steeds te vraag stellen of economisch gewin de ethische wensen niet te de weg staat. Want tenslotte draait herdenking vooral om het respect voor de mensen die gestorven zijn.
Het goed begeleiden van mensen bij participatieve herdenkingsinitiatieven wordt daarom essentieel bevonden tijdens deze inspiratiedag. Al is de bezoeker slim genoeg en is het de rol van toeristische organisaties om een breed veld van perspectieven en getuigenissen te tonen. Mensen mogen gerust aangezet worden tot kritische reflectie. Bottom-up werken kan een voordeel zijn, maar is ook heel erg moeilijk. Je moet bereid zijn om te ondersteunen en te flankeren, fungeren als curator, zonder te sturend te zijn.
Ondermijnt een volledige focus op vrede de historische complexiteit en kritische reflectie? Daarover zijn de deelnemers aan de gesprekken tijdens deze ervaringsdag (enigszins) over eens. De vredesboodschap waait overal rond in de Westhoek, maar een groot deel van het publiek komt voor de militaire historie. Bij een volledige focus op vrede kun je geen wapens tonen of zou je niet het verhaal kunnen vertellen dat hier effectief is gebeurd. Er waren veel verschillende stemmen, dus je moet tonen wat er was. Met de actualiteit die zich nu aan het ontwikkelen is, zien we militarisme en machocultuur opkomen. De vredesboodschap staat hier recht tegenover. Nochtans is vrede niet evident omdat anderen ervoor hebben gevochten. De vrede die we hebben moeten we koesteren. Er moet dus aandacht zijn voor de tegenstem. Een van de deelnemers verwijst nog naar het bestaan van een toetssteen tool – onlangs herwerkt – rond kennis, historische empathie, actie en reflectie. Die zet aan om na te denken.
Stelling: Hoe kan het herdenkingstoerisme alle spelers - inclusief bewoners en bezoekers – betrekken?
Via laagdrempelige, belevingsgerichte initiatieven en tijdelijke acties kan je mensen betrekken. Ze worden bijvoorbeeld aangesproken door het lokale verhaal en door in te spelen op emoties die zowel bewoners als bezoekers kunnen raken binnen de context van de veranderende samenleving. Nieuwe tools zoals licht en geluid kunnen daarbij helpen.
“Omdat bezoekers vaak niet weten hoe ze moeten beginnen met participeren, kan je best helder communiceren en de boodschap focussen op plekken die je minstens één keer in je leven gezien moet hebben”, wordt gesuggereerd. De communicatie toespitsen op de verschillende doelgroepen biedt ook meerwaarde. Verschillende deelnemers zagen meer bepaald potentieel in een gradueel aanbod vanaf 8 à 9 jaar, het betrekken van lokale inwoners met lokale verhalen, het inzetten op scholen en geschiedenisleerkrachten in het bijzonder, het linken van oudere bewoners en kleinkinderen en het creëren van een aanbod voor de meerwaardezoeker. Deze denkrichtingen kunnen uitgewerkt worden om de spontane interactie tussen bewoners en bezoekers te faciliteren. Dat een gids als verhalenverteller zou moeten fungeren, was eveneens een idee dat velen genegen waren. Diens inlevingsvermogen is daarbij cruciaal, er moet een betekenisvolle interactie mogelijk zijn tussen de gids of moderator en bezoeker, terwijl er rekening gehouden wordt met maatschappelijke gevoeligheden.
Groot en klein, alle betrokkenen hebben hun meerwaarde. Het zou jammer zijn dat de inzet, ambitie en kennis verloren zou gaan. Daarom kunnen de overkoepelende projecten een belangrijke rol spelen, zoals een researchteam die voor de regio werkt. Op die manier hebben kleine spelers ook een plaats. Een kleine wandeling in Koekelare zal bijvoorbeeld geen Amerikanen lokken, maar dit is wel interessant voor de bewoners.
De deelnemers aan het groepsgesprek kunnen zich wel grotendeels vinden in de stelling dat kwaliteit en ethiek belangrijk zijn. Zo wordt er verwezen naar het verschijnen van chocoladehelmen, waarop de sector de privémarkt heeft aangesproken. Dit fenomeen is daarna wel verdwenen.
Stelling: De Westhoek was het slagveld van ‘de hele wereld’. Hoe kan het herdenkingstoerisme in een superdiverse samenleving toegankelijker gemaakt worden voor mensen met een migratieachtergrond?
Velen merken dat mensen met een migratieachtergrond een andere betrokkenheid voelen. En ook bij herdenkingstoerisme hangt de interesse af van de betrokkenheid destijds. De derde generatie van vandaag is zoekende naar wie zij zijn, en de link met de Westhoek ligt minder voor de hand. Bovendien willen mensen met een migratieachtergrond hier niet noodzakelijk steeds aan herinnerd worden. Ook taal, sociaal-economische factoren, een beperktere kennis van de thematiek en het veelal Britse perspectief zorgen voor drempels.
Daarom is het belangrijk om een verhaal op maat van de doelgroep te vertellen. Want die verhalen zijn er wel degelijk. Denk bijvoorbeeld aan de diversiteit op het slagveld en de koloniale troepen als elementen die extra in de verf gezet kunnen worden. Daarnaast kunnen persoonlijke verhalen of universele thema’s (zoals vluchten) opportuniteiten bieden voor connectie met moeilijker bereikbare doelgroepen. Er werd tijdens de brainstormsessies eveneens geopperd dat je de doelgroep zelf kan betrekken, naar het voorbeeld van het museum in Tervuren, waar de Congolese gemeenschap mee participeerde of zoals reeds gebeurt met verschillende scholen.
Vormen ontmoetingen misschien de sleutel tot toegankelijkheid? “Dat zou kunnen door musea in te richten als ontmoetingsplaatsen i.p.v. klassieke tentoonstellingszaken of door collecties tot bij de doelgroep te brengen”, luidt het.
Ook op het vlak van communicatie zagen de deelnemers aan deze brainstorm heel wat werkpunten. Zo is de gehanteerde taal in de context van herdenkingstoerisme vaak moeilijk en wordt er veel voorkennis verwacht. Waar de communicatie nu veelal via traditionele kanalen verloopt, bieden sociale media alternatieve oplossingen. Of er kan gedacht worden aan het werken met toeleidende verenigingen. Aandacht voor diversiteit moet er trouwens zeker zijn bij de selectie van beeldmateriaal, maar ook bij de gidsen zelf.
Stelling: Hoe kan het herdenkingstoerisme jongeren onderdompelen in het verhaal van de Eerste Wereldoorlog en beleving centraal stellen?
Om jongeren mee te krijgen in het verhaal is het interessant om het bestaande narratief anders te ontsluiten. Belevingselementen, simulaties en technologieën zoals VR kunnen de doelgroep een unieke blik geven op de geschiedenis. Dit kan ook gebeuren vanuit het perspectief van een diversere samenleving. Het was tenslotte een WERELDoorlog. Toch is het belangrijk om de nodige voorzichtigheid aan de dag te leggen, zodat de oorlog niet zomaar nagespeeld wordt of dat er zonder de nodige context bijvoorbeeld influencers worden ingeschakeld. Waakzaamheid voor ‘teveel spel’ is wel aan de orde. Men moet goed duiden dat het over iets heel ernstig gaat. Tools als augmented reality, AI of gamification kunnen dus een meerwaarde betekenen als de manier hoe je ermee omgaat ook ethisch verantwoord is. Wat wel duidelijk is, is dat beelden en audioverhalen goed werken doordat we merken dat de aandachtspannes vandaag korter worden of er minder gelezen wordt. Gidsen en vertellers kunnen daarom net zozeer een belangrijke rol spelen.
"Het vertellen van de waanzin van WO I aan een groot publiek blijft enorm relevant”, voegt Simon Augustyn, Deskundige Wetenschappelijke Werking Passchendaele Museum, hieraan toe. Het is een goed gedocumenteerd conflict waarvan hij vindt dat we het moeten gebruiken. “Het was een oorlog die op film en foto's werd vastgelegd. We herkennen onszelf in de gezichten die op de beelden passeren.” En dat is immens belangrijk, meent hij. "We moeten niet alleen de grote verhalen vertellen, maar ook die van de gewone man in de Grote Oorlog. Door hun ervaringen te verzamelen en te delen, maken we de Grote Oorlog tastbaar."
Wat met het aantrekken van families en kinderen via een speelser en meer ludiek herdenkingstoerisme? Verschillende deelnemers aan de gesprekken achten dat niet gepast. “De ernst waar het om gaat dragen de kinderen niet mee. Ze kunnen de gruwel van destijds niet plaatsen”, luidt het. Op z’n minst moet je kinderen goed begeleiden en de nodige duiding geven. Verder lopen de meningen uiteen. Waar sommigen menen dat er met objecten op een speelsere manier omgegaan kan worden of dat er een meer laagdrempelig of minder zwaar bezoek uitgewerkt kan worden, vinden anderen dan weer dat kinderen niet per se betutteld moeten worden of net dat de materie helemaal niet voor hen geschikt is.
Stelling: Een ‘vredesregio’ moet actief en collectief een standpunt innemen over hedendaagse conflicten.
Mensenrechten zijn belangrijk en geweld is nooit de oplossing. Communiceren in vergelijking met WOI kan echter gevaarlijk zijn, want oorlogen zijn niet zomaar hetzelfde. Conflicten zijn politiek geladen en zijn steeds een spel van standpunten. Als toeristische organisatie is het oké om een standpunt in te nemen wat mensenrechten betreft, maar niet politiek. Hoe kies je trouwens over welke conflicten je een mening hebt? Er zijn conflicten die weinig of niet in de media komen (bv. Sudan) maar daarom niet minder belangrijk zijn.
Wel moeten we plek laten voor debat om zo nuances toe te voegen. We kunnen wel leren van jongeren uit conflictgebieden. Eén van de deelnemers vertelt dat in een expo rond Palestina en Israël jongeren zelf zeiden dat er debat moet zijn en een standpunt moet worden ingenomen. Jongeren zijn zelf mondig genoeg om tot een conclusie te geven. Maar net omdat de samenleving nu zeer gepolariseerd is, kan het zinvol zijn om aan jongeren de boodschap te geven ‘to hold their horses’. Harde standpunten moeten meer achtergrondinformatie krijgen, zodat men conflicten voldoende kan kaderen en kan zien waartoe ze kunnen leiden.
In dit kader wordt het voorbeeld van Ieper aangehaald. Westhoek Vredeshoek is een overkoepeld orgaan van vredesspelers in de Westhoek. Zij organiseren kleinschalige vredesactiviteiten zoals stiltecirkels, vredesconcerten… Er is ook een vredesambtenaar in Ieper. Er wordt geprobeerd om een standpunt in te nemen, maar dit wordt gesubsidieerd door provincie West-Vlaanderen die neutraal wil zijn, dus er is een spanningsveld. Misschien kan er gekeken worden wat er samen met andere toeristische spelers gedaan kan worden?