Hoe Reizen naar Morgen gisteren startte

– Greet Vandenrijt

Het lijkt gisteren, maar de start van Reizen naar Morgen is ondertussen al meer dan twee jaar geleden. Die start was aarzelend – met een klein groepje – om na te denken over transformerend toerisme – weifelend over wat zijn nu eigenlijk de juiste vragen die we moeten stellen en waar brengt dit traject ons naartoe.

De wereld en het toerisme veranderen razendsnel. Kan toerisme mensen en plekken transformeren? Hoe gaat dat in zijn werk? Moet toerisme zelf transformeren om de uitdagingen van de toekomst aan te kunnen? En hoe doen we dat? Met een groeiende groep organisaties, experten en ondernemers, in toerisme maar ook daarbuiten, gingen we op zoek naar de juiste ingrediënten voor een nieuwe, betere toekomst voor toerisme. Die zoektocht werd een buitengewoon boeiende reis, met een nieuwe toekomstvisie op toerisme als een eerste grote mijlpaal.  De reis liet niemand onverschillig en liet iedereen een beetje veranderd achter. Was je erbij? Dan blader je zeker graag even door de volgende pagina’s om je geheugen op te frissen. Stap je nu pas in? Dan ben je zo snel mee met dit boeiend reisverhaal!

Vragen en inzichten die de reis kleurden

In antwoord op de vragen die we ons stelden over de impact van reizen, kwamen al snel een aantal inzichten bovendrijven. Aan de ene kant was er de vaststelling dat er van reizen een zeer positieve kracht uitgaat, dat het mensen en plekken kan transformeren, ten goede. Maar aan de andere kant verschijnen de voorbije jaren ook heel wat negatieve berichten in de media, die de destructieve impact van toerisme op gemeenschappen en plekken belichten.  

Booming business

In de voorbije coronamaanden lagen onze straten en pleinen er verlaten bij. Terrasjes en winkels bleven dicht, tentoonstellingen en evenementen werden geannuleerd, vakantieverblijven bleven gesloten. Een bevreemdende situatie, want in het toeristische hart van steden als Brussel, Brugge, Gent en Antwerpen waren we gewoon geworden aan grote drommen toeristen en een mengelmoes van talen. Toerisme was booming business geworden op heel veel plekken in Vlaanderen en Brussel en kende een sterke groei: van vijf miljoen internationale verblijfstoeristen in Vlaanderen in 2000 naar 7,8 miljoen in 2019.  De verwachtingen waren dat dat aantal zou oplopen tot meer dan tien miljoen in 2030.

Tourists go home

Op veel plekken in de wereld heeft toerisme tewerkstelling en welvaart gebracht. En toch. ‘Tourists go home’ kalkten boze bewoners in Venetië, Barcelona en Amsterdam op de muur. Gefrustreerd over de hordes toeristen die hun straten overspoelen, over de lawaaihinder en het afval dat ze achterlaten, de stijgende vastgoedprijzen , en het verdwijnen van de lokale bakker en slager voor de zoveelste souvenirwinkel. Het fenomeen ‘overtoerisme’ deed zijn intrede. In Vlaanderen loopt het nog niet zo’n vaart. Het bewonersonderzoek in 2019 toonde nog heel wat steun bij de bewoners van Brugge, Antwerpen, Gent en Brussel voor het toerisme in hun stad. Maar op sommige momenten ervaart men wel overlast door te veel mensen en verkeersdrukte in de binnenstad. Met de UNWTO-groeiprognoses in het achterhoofd, is het wel belangrijk dat we nu de juiste beleidskeuzes maken.  En gelukkig is er op heel wat plekken ook nog marge en wil men daar graag wat meer bezoekers verwelkomen.

De wereld, ons dorp

Nog in 2019 beheerste de Zweedse Greta Thunberg het nieuws. Elke week trokken duizenden vooral jongeren door de straten om ons te wijzen op onze verantwoordelijkheid voor het klimaat én voor hun toekomst. We moeten erkennen dat het wereldwijde toerisme geen onschuldige figurant is. Beelden van het vervuilende afvalspoor dat toeristen achterlaten in kwetsbare natuurgebieden stemmen niet vrolijk. 8% van de CO-uitstoot is afkomstig van toerismegerelateerde activiteiten. Cruiseschepen die populaire plekken met drommen toeristen overspoelen kregen openlijk kritiek. En ook het ongebreidelde vliegverkeer dat in de hand gewerkt wordt door spotgoedkope prijzen van lowcostcarriers roept steeds meer vragen op. Even naar Ibiza vliegen om een weekendje te feesten? Doen, het kost maar een habbekrats. En voor een zakenmeeting in Milaan vliegen we toch gewoon even een dagje heen en terug. De wereld is ons dorp geworden en reizen ons goed recht. Toch?  

Waar raakten we het spoor bijster?

Heel wat experten wijzen op het economisch model dat onze samenleving de voorbije eeuwen heeft beheerst en eenzijdig gericht is op groei en winstmaximalisatie voor enkelen. We zijn over reizen gaan spreken in productietermen: toeristische producten, toeristen of klanten, toeristische aanbieders enzovoort. Het succes van onze inspanningen meten we aan de groei van de overnachtingen, de bestedingen, de tewerkstelling. En daarbij zijn we een paar fundamentele zaken uit het oog verloren. De werkelijke kost van toeristische activiteiten – voor een plek, een gemeenschap, voor de natuur – wordt niet in rekening gebracht in dit meetsysteem. ”Als de kosten van toerisme groter zijn dan de collectieve baten dan is de draagkracht van een plek overschreden en brengt elke verdere groei schade toe”, stelde Jan van der Borg, hoogleraar geografie en toerisme aan de KU Leuven in het magazine.

Als mens zijn we een onderdeel van een uniek ecosysteem. We vergeten dat vaak. En in dat ecosysteem zijn we met alle andere levende organismen verbonden. Als we dat ecosysteem verstoren – de opwarming van de aarde en het verlies van biodiversiteit zijn tekenen aan de wand – betalen we daar met zijn allen op termijn een zware prijs voor. Verschillende experts vertellen er verder in het magazine meer over. Het Covid-19-virus – dat ergens eind vorig jaar in het verre China de sprong maakte van dier naar mens en sindsdien razendsnel een dodelijk spoor trok over alle continenten – drukt ons met de neus op de feiten. ‘Business as usual’ is geen optie meer, willen we niet van de ene ramp in de andere sukkelen.

Het antwoord van Anna Pollock

Tijdens het tweejarige traject namen heel wat experten deel aan het debat. Ze deelden hun visie, hun expertise, hun dromen voor de toekomst. In het vorige magazine, maar ook op deze website kan je hun boeiende opiniestukken nalezen. Een bijzondere positie neemt Anna Pollock in, Brits toerisme-experte en oprichtster van Conscious Travel. Onvermoeibaar trok zij langs Vlaamse wegen om ons bewust te maken van de noodzaak van verandering  en van het belang van een ‘florerende gastgemeenschap’ dat aan de basis lag van alle toeristische ontwikkeling.

”Flourishing destinations are places where all life flourishes. There is a distinct feeling, character, spirit and personality. Hosts are in love with their home and look after it with shared passion. Guests experience an authentic welcome that inspires and transforms. Hosts help each other and collaborate to create sustainable livelyhoods. People in service show pride in showing they care and are valuated by the community as a result .“ — Anna Pollock

Een utopie? Niet als we radicaal van doelstelling veranderen en de focus verleggen van volumegroei en financiële winst voor enkelen naar het ‘floreren’ van alle stakeholders in een gemeenschap.  Niet als we verschuiven van kwantitatieve expansie naar kwalitatieve ontwikkeling, van brutowinst naar nettowinst. ‘Duurzaam toerisme 2.0’, volgens Anna Pollock, houdt in dat je niet alleen de negatieve impact van wat je doet probeert te beperken, maar dat je een stapje verder gaat en met je toeristische activiteiten positief bijdraagt aan de samenleving, de bewoners en de bezoekers, aan de ondernemers, aan de natuur en de planeet. Toerisme, stelt zij, kan en moet veranderen van een ”force that extracts and exploits to one that regenerates and vitalizes”.

Terug naar de kern van reizen

Back to basics. We namen ook de tijd om even stil te staan bij de essentie van het reizen: ‘Wat is echt belangrijk bij het reizen? Wat maakt van een reis een positieve ervaring die bijblijft?’ In het gesprek hierover mocht zeker de stem van de reiziger zelf niet ontbreken. En dus nodigden we 1600 binnenlandse en buitenlandse reizigers  in een groot ‘Luisteronderzoek’ uit om ons te vertellen over een reiservaring die hen sterk is bijgebleven. Analyse van de resultaten leert dat reizen in essentie gaat over een betekenisvolle relatie aangaan met mensen én met plekken. En dat activiteiten die uitnodigen om met een andere bril te kijken, die aanzetten tot reflectie of die ons uitdagen, de reiservaring versterken.

Als de omstandigheden goed zitten, is reizen zo veel meer dan enkel ‘consumeren’. Dan kan het mensen diep raken en dan worden ze ‘verrast’,  ‘overweldigd’ of voelen ze zich ‘verbonden’. De plek, de (lokale) mensen en de activiteiten spreken liefst van al hun eigen authentieke taal en vertellen hun unieke verhaal. Dan ontpopt de ontmoeting tussen reiziger en bestemming zich tot een wederkerige relatie: de reiziger vertrekt anders dan hij kwam, maar laat zelf ook iets unieks na in de lokale gemeenschap. Reizen – zo getuigen de verhalen – draagt de kracht in zich om positieve verandering teweeg te brengen.

Het luisteronderzoek bevat dus een schat aan informatie uit de eerste hand – de reizigers –, over  de kernelementen die een reiservaring impactvol maken.  Terugkeren naar die kern van het reizen kan ons helpen om de focus van het toekomstig toerisme juist te zetten. Meer over de beklijvende reiservaring lees je in het magazine.

Op weg naar een florerende bestemming

Met de voorgaande inzichten en ervaringen in onze reiskoffer ontwikkelden we een wensbeeld van de toekomst van toerisme. Het geloof in de positieve kracht van toerisme, veeleer dan een negatieve denkwijze die vertrekt vanuit problemen en hun oplossingen,  wees de weg naar onze droombestemming: de florerende gemeenschap en bestemming.

Toerisme als middel voor een florerende gemeenschap

Wat als we de positieve veranderkracht van het reizen inzetten om meerwaarde te creëren voor alle stakeholders: onze plek, zijn bewoners, bezoekers en ondernemers?  Op die manier draagt toerisme bij aan het floreren van de lokale gemeenschap, en dat is dan weer de voorwaarde om een inspirerende reisbestemming te zijn voor onze bezoekers. Een florerende plek is een plek waar het goed is om te wonen, te werken en te recreëren.

De Linde, symbool voor Reizen naar Morgen

In het hart van heel wat Vlaamse dorpen staat een lindeboom. Van oudsher is het de plek waar recht werd gesproken of mensen samenkwamen om te vieren. De boom staat stevig geworteld op zijn plek, in verbinding met alle andere levende organismen in zijn omgeving. Hij bloeit als alle onderdelen voldoende zon, zuurstof en water krijgen. De linde zien we als een symbool voor een florerende bestemming, waar bewoners, ondernemers en bezoekers verbonden zijn met de plek en allen levenskracht halen uit het toerisme. 

Plekhouders onder de linde

Plekhouders zijn de vele mensen die initiatief nemen om samen werk te maken van een florerende gemeenschap. Dat kunnen lokale ondernemers zijn en allerhande organisaties, maar ook particulieren die zich inzetten voor een fijne buurt. Ze zijn de sterkhouders van een florerende gemeenschap, de stam van onze boom. Ze verdienen aanmoediging, ondersteuning en ruimte om te experimenteren.

Wanneer we ‘floreren’

In een florerende gemeenschap ondervinden alle deelnemers meerwaarde van het toerisme. Wat kan deze meerwaarde inhouden? Evenwicht is een gemeenschappelijk streven. Wat betekent ‘floreren’ voor de plek, zijn bewoners, ondernemers en bezoekers? Uit de denktanks groeide al heel wat inspiratie, maar vul vooral zelf in wat dit betekent voor jou, voor jouw gemeenschap en jouw plek!

Een nieuw model, een nieuwe aanpak

Dit nieuwe model van de florerende bestemming en gemeenschap vraagt een aantal ingrijpende veranderingen in hoe we toerisme ontwikkelen en promoten.

Creëren van meerwaarde voor alle belanghebbenden in een goed evenwicht

Economische winst en rendabiliteit blijft uiteraard belangrijk voor alle toeristische activiteiten, maar het is niet het enige doel dat we voor ogen hebben. We willen via toerisme bredere maatschappelijke meerwaarde realiseren: voor de bewoners, die mee vormgeven en meegenieten van toeristische ontwikkelingen, en voor de bezoekers, door hen een kwalitatieve en inspirerende reisbeleving aan te bieden. Dit zal een zoeken worden naar de juiste balans. Belangrijk is om ook de ‘minwaarde’ – zoals bijvoorbeeld de milieukost – in rekening te brengen. De draagkracht van plekken en gemeenschappen is een centraal gegeven. Daarbij moet wat we lokaal doen ook kaderen binnen een ruimer plaatje van verantwoord omgaan met de planeet.

Succes van toeristisch beleid en toeristische activiteiten meten we dus af aan de gerealiseerde (netto)meerwaarde voor de verschillende stakeholders. Hiervoor hebben we een nieuw meetkader nodig. Hoe dit er kan uitzien, kan je lezen in het boek ‘Reizen naar Morgen’.

Samenwerken in cocreatie en gedeelde verantwoordelijkheid

De beste manier om de toekomst te voorspellen, is om deze samen te creëren, met een brede groep van belanghebbenden: bewoners, bezoekers, ondernemers, beleidsmensen, experten in diverse domeinen, andere beleidsdomeinen zoals erfgoed, sport, natuur enzovoort. Bepaal samen waaruit de identiteit van een plek bestaat en de verhalen die je wil brengen. Zo krijg je een authentiek verhaal en een verfrissende blik. ”Kies voor ongewone samenwerkingen”, zegt trendwatcher Stefaan Vandist tijdens een van de denktanks, ”het kan leiden tot ongeziene innovaties.“ Vanuit betrokkenheid neemt ieder zijn verantwoordelijkheid op.  Dit model vraagt een overheid die duurzame keuzes maakt, die inspireert en kennis deelt, die belanghebbenden samenbrengt en overleg faciliteert, die innovatie, creativiteit en passie stimuleert. ”Het nieuwe leiderschap”, zegt de Canadese organisatiespecialist Gervase Bush daarover in het magazine, ”komt neer op de juiste vragen stellen – in plaats van antwoorden – en op echt luisteren!”

Inzetten op het verbinden van mensen, plekken en activiteiten in een uniek verhaal 

In een florerende bestemming willen we gaan voor impactvolle ervaringen, die zowel de bezoeker als de bewoner en de ondernemer of dienstverlener verrijken, die mensen inspireren en zorgen voor een groter welbevinden. Zorgen voor verbinding tussen mensen, plekken en passende activiteiten, is elementair hiervoor. 

We kunnen die impactvolle ervaringen niet sturen of garanderen, maar we kunnen ze wel aanmoedigen en faciliteren, door de juiste omstandigheden hiervoor te creëren. Daarvoor is het belangrijk om het unieke verhaal van de plek en van de makers op die plek te vertellen. Connecteren gebeurt door het delen van de passies van de mensen die wonen en werken op een plek en de bezoekers. ”In de ontmoeting tussen gast en gastheer zit de potentieel transformerende kracht”, stelt Anna Pollock. ”En dat kan je niet op een gestandaardi­seerde manier organiseren.“ Het toerisme van de toekomst is er dus een van maatwerk!

Ook al is het contact vaak kort, toch kan er een sterke verbon­denheid ontstaan tussen mensen. Er worden soms banden gesmeed die tot lang na de reis standhouden. Wat ver­rast is het anders zijn van de mensen die men ontmoet, maar vooral ook de hartelijkheid. Een oprechte verwelko­ming, betrokkenheid en behulpzaam­heid die verder gaat dan verwacht. Een persoonlijk onthaal op maat ‘voor iedereen’, want een bestemming kan alleen maar floreren als niemand uitgesloten worden, als iedereen kan genieten van de meerwaarde van vakantie. De houding van de gastheer of -vrouw maakt dus een enorm verschil. Mensen die hun plek kennen, daar fier op zijn en er graag gasten ontvangen laten een sterke indruk na.            

Reizen, morgen!

Vandaag is reizen plots niet meer zo evident. Het Covid-19-virus ontwrichtte heel ons maatschappelijk en economische systeem. Het toont overduidelijk aan dat ‘business as usual’ geen optie meer is. De uitdaging is dubbel. Aan de ene kant kreunen heel wat toeristische ondernemers onder de gevolgen van deze ongeziene crisis en is overleven de boodschap. ‘Tourists come back’, klinkt het in koor.  Aan de andere kant moeten we nu ook vooruitzien en duurzame keuzes maken. De lockdown heeft ons nog meer doen inzien hoe waardevol het is om te reizen, om onze dagelijkse omgeving even te wisselen voor een minder bekende plek, voor nieuwe ontmoetingen en ontdekkingen. Reizen, op vakantie gaan, eenmaal het terug kan, zullen onze koffers klaar staan. Maar tezelfdertijd zijn we ons meer dan ooit bewust van onze kwetsbaarheid, en van de gevolgen van ons reisgedrag op het kwetsbare ecosysteem. We worden uitgedaagd om na te denken over wat echt belangrijk is, wat we echt willen behouden, en hoe we dat willen doen. Economische modellen moeten dus herdacht worden. Ook toerisme moet zich heruitvinden en heroriënteren op een duurzaam toekomstmodel, gebruik maken van deze kans voor een grote reset. De Reizen naar Morgen-visie biedt handvatten voor een duurzame omslag. In deze crisistijd zien we de veerkracht en inventiviteit van de mens. Van achter de sanseveria’s in ons kot, borrelen heel veel initiatieven om mensen te verbinden, dichtbij plekken te (her)ontdekken, lokale handelaars en ondernemers te steunen, technologie slim te gebruiken. Een aantal mooie voorbeelden stellen we in het boek Reizen naar Morgen graag voor.